De zomer is een te gekke tijd om veel meters te maken op jouw handpan. In mijn vorige blog wijdde ik al aandacht aan alle voordelen van spelen in deze fijne periode, en kon je al wat tips lezen om dit op een veilige manier te doen. Als je deze blog nog niet hebt gelezen, kun je dat hier doen.
De zomer is óók de periode waarin goed handpan onderhoud extra waardevol is. Om te voorkomen dat jij straks onbedoeld met een bevlekte handpan zit, geef ik je vandaag graag wat tips over handpan onderhoud. Zo kun je op een veilige en fijne manier op stap met je handpan!
Handpan en warmte
In mijn vorige blog is al meer aandacht besteed aan specifieke situaties waarin je handpan zou kunnen opwarmen. Toch is het goed om warmte nog even aan te halen. Ik krijg vaak vragen over dit onderwerp, en dat snap ik ook goed.
Als je het ooit hebt meegemaakt, herken je het schrikgevoel. Je hebt je handpan toch even in de zon laten staan, of te dicht bij een kachel. Of misschien is dat het niet eens, maar lagen je armen even op (het platte gedeelte van) de ding.
In alle gevallen kan er een temperatuurverschil binnen jouw handpan ontstaan. Met andere woorden: een deel van je handpan wordt warmer dan een ander deel. Temperatuur doet iets met de toonhoogte van staal, waarbij ongelijkheid in temperatuur resulteert in ongelijkheid in toon. Oftewel: een valse handpan.
Bij het voorbeeld van je armen die op een gedeelte van je handpan rusten zal het meevallen met de valsheid. Dat verschil in temperatuur is tenslotte minimaal. Als het gaat om de zon of een andere intensere warmtebron, kan het verschil wel behoorlijk zijn. Je handpan kan even loeivals zijn.
Het risico hiervan is ook niet mild; een incident als dit kán je handpan blijvend vals maken. In dat geval kan je handpan gelukkig weer gestemd worden, maar dat wil je liever voorkomen natuurlijk.
Gelukkig kan een handpan zich ook weer herstellen, ook als deze even in de zon heeft gestaan. Als dat zo is ben je er gelukkig goed vanaf gekomen, maar ben je waarschijnlijk wel even flink geschrokken.
De vuistregel is dus: ongelijke opwarming is slecht, gelijkmatige opwarming is ok. Een ruimte die opwarmt, waardoor je handpan ook opwarmt: prima. Zélfs als er een flinke hittegolf aan zit te komen. Een warmtebron die je handpan van een kant verwarmt: niet ok. Hoe erg dit schade kan berokkenen ligt aan het temperatuurverschil, maar in alle gevallen is het natuurlijk beter om te voorkomen dan te genezen.
Niet schadelijk, wel onhandig
De meest onschuldige versie hiervan – de armen die het platte gedeelte van de ding verwarmen en dus (milde) ongelijkheid opleveren – heb ik vaker meegemaakt. Soms ook op minder cruciale momenten, maar toch ook meer dan eens op een minder ideaal moment.
Binnen optredens vertel ik natuurlijk weleens iets voorafgaand aan een speelmoment. Soms is dat een introducerend verhaal, waarbij ik dit praatje mooi probeer te bewegen richting de start van spelen. Het is vaker voorgekomen dat ik dit deed terwijl ik mijn armen liet rusten op het platte gedeelte van de ding, wat dus resulteerde in een mooi verhaal dat overging in een valse handpan…
Geen groot probleem, maar je moet wel even twee minuutjes wachten, wat natuurlijk zonde is van die mooie, eerder opgebouwde verhaallijn tijdens mijn optreden. Als je deze fout – het opwarmen met je armen – wilt afleren, raad ik je deze methode van harte aan! Zo’n licht paniekmomentje tijdens je optreden zal je een tijdje bijblijven, en je dus niet snel opnieuw overkomen.
Het poetsen van je handpan
Een veel besproken onderwerp als het aankomt op handpan onderhoud is het poetsen. Hoe vaak moet je dat nou echt doen, en waarom eigenlijk? Er wordt veel over gezegd en geschreven over het hoe, maar minder over het waarom. Terwijl beide toch echt wel relevant zijn. Laten we daarom beginnen met het waarom.
Je poetst je handpan om twee redenen: het voorkomen van roest (oxidatie), en het voorkomen van verkleuring (patina). Het voorkomen van roest is enigszins afhankelijk van het materiaal van jouw handpan. Genitreerd staal is nog het meest gevoelig voor oxidatie, bij dit materiaal kan het dus ook om deze reden – roestvorming voorkomen – verstandig zijn om regelmatig te poetsen.
Bij roestvrij (of eigenlijk roestvast) staal en emberstaal is oxidatie minder waarschijnlijk. Het zijn tenslotte beide roestvaste materialen. Nu zijn deze twee – en dan met name emberstaal – juist wel weer gevoeliger voor patina, het verkleuren van staal. Patina is dus de voornaamste reden om te poetsen bij RVS en ember. Maar is patina erg?
Patina
Patina is dus het verkleuren van staal. Dit gebeurt om verschillende redenen, maar de voornaamste zijn de chemische reactie van staal op zout, zuur en vocht. Bij handpan spelen is het vermijden hiervan onmogelijk: je handen geven vetten, zuren en vocht af bij elke aanraking. Hoe erg dit gebeurt is verschillend per persoon – de een heeft drogere handen dan de ander, maar bij iedereen gebeurt het tot zekere hoogte.
Het goede nieuws: patina kan totaal geen kwaad. Het is puur esthetisch, en verandert niks aan de duurzaamheid of roestvastheid van het materiaal. Je poetst bij roestvrijstaal en emberstaal dus voor een groot deel om het uiterlijk van de handpan niet teveel te laten veranderen.
Nou zou je er natuurlijk ook voor kunnen kiezen om patina wat meer te laten gebeuren. De meeste professionele spelers die ik ken kiezen daarvoor, omdat het – zeker als je meerdere handpannen hebt – een hoop poetsen scheelt!
Alsnog is het fijn om af en toe te poetsen. Je poetst tenslotte met olie, wat een klein plaklaagje creëert. Aan dit laagje blijft gemakkelijk ook stof plakken, wat je pan een beetje vies kan maken.
Het officiële advies luidt dus altijd: veel poetsen! De meer genuanceerde versie luidt: dat mag zeker, maar minder poetsen kan ook. Hou er dan alleen wel rekening mee dat je handpan sneller gaat verkleuren, en als dat eenmaal is gebeurd kan je niet meer terug. Maak deze keuze dus bewust, bedenk hoe erg je verkleuring vindt en/of hoe erg je poetsen vindt.

Hoe poets je een handpan?
Het advies betreffende de frequentie van poetsen verschilt dus nogal. De ene bouwer zegt na elke speelbeurt, de andere eens per week, weer een ander adviseert nog minder frequent. Het ligt dus ten dele aan het materiaal van jouw handpan.
Heb je een genitreerde handpan, poets van 1 tot 2 keer per week. Heb je een roestvrij stalen of ember stalen handpan? Bepaal voor jezelf hoe erg je verkleuring vindt, en hoe klam je handen zijn.
Hoe klammer, hoe sneller je pan zal verkleuren. Hoe droger, hoe minder. In de regel geldt dat bouwers en verkopers zeggen dat je emberstaal juist vaker moet poetsen dan andere materialen, maar na het lezen van de vorige alinea weet je waarom.
Dat brengt ons bij de praktische kant van dit stukje handpan onderhoud: hoe poets je een handpan?
De eerste stap is je handpan goed reinigen. Dit doe je het makkelijkst met schoonmaak-alcohol. Het percentage hiervan maakt niet uit, dit is vaak 70%, 80% of 90%. Door je pan hiermee te poetsen haal je de oude olie en vastgeplakte viezigheid van je pan, en reinig je de pan ook direct. Twee vliegen in één klap dus!
Als je pan is gereinigd met de alcohol, is stap twee om een dun nieuw laagje handpanolie aan te brengen. Begin met een paar druppels, en voeg eventueel nog een druppel toe als het te weinig blijkt. Je hebt niet veel nodig. Je pan mag na het poetsen iéts meer glans hebben dan ervoor, maar moet niet nat ogen.
Als dit is gelukt zit de poetsbeurt er alweer op!
Handpan en luchtvochtigheid
Hoe zit het dan met luchtvochtigheid? Enerzijds klinkt het logisch dat staal en luchtvochtigheid niet goed samengaan. Anderzijds zijn veel handpannen van roestvrijstaal, wat hier juist beter tegen kan. Ook zie je steeds vaker handpannen voorbijkomen in saunacomplexen, waar ze warme en vochtige ruimtes ingaan.
Mocht je in een situatie terecht komen waar de luchtvochtigheid hoger is, maak je dan geen zorgen. Handpannen kunnen dit best even aan, mits de juiste nazorg wordt gedaan. In het voorbeeld van de sauna: dit kan prima, zolang die handpan daarna niet in die ruimte blijft.
Als je instrument na blootstelling aan hoge luchtvochtigheid naar een ruimte gaat met een mildere temperatuur en lagere luchtvochtigheid, en de pan even goed droog wordt gemaakt, kan dit geen kwaad. Als je zekerheid wil, kan het goed zijn om je pan na zo’n speelbeurt meteen even goed te poetsen met alcohol en olie.
Nu zal niet iedereen in sauna’s gaan spelen natuurlijk, dit is dan ook slechts een voorbeeld. Mocht je in een situatie terecht komen die met luchtvochtigheid te maken hebben, en je overtreft niet de situatie van een gemiddelde sauna, dan hoef je je dus geen zorgen te maken zolang je de tips uit bovenstaand verhaal aanhoudt.
Let op: je handpan langdurig bewaren in luchtvochtige ruimtes kan wél schade aan je handpan toebrengen. Bewaar je handpan op een plek waar je zelf ook graag bent: een ruimte met een goede luchtventilatie.
Nog wat handige tips
Bovenstaande alinea’s bevatten de belangrijkste punten wat betreft handpan onderhoud. Het allerbelangrijkste: let op met temperatuurwisselingen, en dan met name op ongelijke temperatuurwisselingen. Bepaal vervolgens gebaseerd op jouw materiaal en voorkeuren wat betreft verkleuring hoe vaak jij je handpan wilt poetsen.
Als je dit goed naleeft, moet dat helemaal goed komen met jouw handpan! Toch zijn er nog wat kleine tips die kunnen helpen:
- Bewaar je handpan zoveel mogelijk buiten een tas. Je handpan wil kunnen ademen, dit is goed voor staal.
- Zorg dat de dome van de ding (de bolling) nooit teveel druk krijgt. Leg je handpan dus nooit op de kop, ook niet als deze in een tas zit.
- Speel nooit met (harde) sieraden om je vingers of je pols.
- Heb je snel klamme handen? Was je handen dan even voordat je gaat spelen.
Nog wat handige speeltips
Handpan onderhoud gaat vaak over wat je wel of niet met je handpan moet doen, maar zou eigenlijk net zo goed over jouw spelen moeten gaan. Ik zie geregeld spelers behoorlijke tikken uitdelen op hun handpan. Dat is natuurlijk een manier om klank uit je handpan te krijgen, maar lang niet altijd de juiste.
Als je dit bewust doet om een specifieke sound te krijgen, dan is het prima natuurlijk. Sla je wat harder omdat je anders geen volume uit je handpan krijgt? Dan is er een grotere kans dat je je handpan vals gaat spelen.
Je handpan goed onderhouden betekent dus ook de juiste aanslag aanleren.
Heb je moeite met juist aanslaan, of met spelen met volume? Dan raad ik je sterk aan om wat lessen te volgen over dit onderwerp. Je spel zal er aanzienlijk mooier en vloeiender van worden, bovendien duurt het een stuk langer voor je handpan ontstemt.
De eerste drie lessen van Basics gaan alleen maar over aanslag. Die lessen lijken heel basaal, maar zijn van essentieel belang voor de rest van de cursussen. Heb je toegang tot Basics? Herzie deze lessen dan zeker nog eens en check of je aanslag echt goed zit.
Heb je geen toegang tot Basics, maar wil je hier wel mee aan de slag? Gebruik dan de code Aandeslag10 om met 10% korting aan de slag te kunnen met deze cursus.
Twijfel je over het juiste onderhoud voor jouw handpan? Neem dan altijd contact op met de maker of verkoper van jouw handpan. Zij kunnen je vertellen wat het gewenste onderhoud is voor de desbetreffende staalsoort.
Hopelijk helpt deze blog je in ieder geval al op weg, en kan je op een veilige en relaxte manier verder spelen!