Noten lezen en intuïtief spelen: tegenpolen of kameraden?

Ik krijg van cursisten vaak de wens te horen om intuïtief te leren spelen. Deze wens om intuïtief te spelen gaat geregeld gepaard met een zekere weerstand tegen noten lezen. Die weerstand is begrijpelijk, de twee klinken als twee uitersten in de muziekwereld. Toch denk ik dat de twee juist heel goed samen kunnen gaan, mits je ze op de juiste manier gebruikt. Daarom ga ik deze blog in op de vraag: waarom worden er noten gebruikt bij het leren van een instrument dat juist bekend staat om z’n intuïtieve capaciteiten?

Noten lezen, een middel of een doel?

De meeste mensen zullen bij noten lezen denken aan een klassiek musicus met een flinke dosis bladmuziek voor zijn/haar/hun neus. Wat ik ook vaak hoor is de herinnering aan muziekles lang geleden. Hierbij ging het te weinig over muziek maken en teveel over theorie. Dit laatste was bij mij ook het geval.

Mijn geschiedenis met noten lezen

Toen ik begin jaren ’90 met muziekles begon waren er in mijn omgeving vrijwel alleen klassiek georiënteerde lessen. Zelfs pop lessen werden gegeven door klassieke muzikanten die zich een beetje hadden verdiept in ‘moderne muziek’. Mijn muzikale leven begon met piano en trommelen, het laatste omdat drumles geen optie was in het dorp waar ik opgroeide. Ik leerde mezelf drummen door veel naar platen te luisteren. Ondertussen leerde ik in mijn trommellessen over muziektheorie en trommel technieken.

Ik was ontzettend blij toen ik later toch een drumdocent vond die aansloot bij wat ik tof vond. In deze drumlessen leerde ik theorie en techniek te zien als middelen om zo vrij mogelijk mooie muziek te kunnen maken. In mijn specifieke situatie hielp het uiteindelijk wel dat ik deze meer klassieke basis heb. Tijdens mijn eerste drumlessen – maar ook later tijdens mijn conservatoriumstudie – merkte ik dat een bepaalde technische en theoretische basis zorgde dat ik de vakken die hier raakvlak mee hadden gemakkelijker aan kon dan spelers die deze basis niet hadden. Dit resulteerde erin dat ik bepaalde leerstof makkelijker om kon zetten naar de praktijk. Hierdoor kom ik sneller aan de slag met het allerbelangrijkste: het spelen zelf.

Dit voordeel geldt natuurlijk minder als spelen meer hobbymatig is. Omdat dit laatste geldt voor de meeste spelers, staan binnen mijn lessen altijd spelen, improvisatie en intuïtief spelen vooraan. Techniek en theorie dient als hulpmiddel om je spel te bevorderen, niet als doel op zich.

Noten lezen, een doel of een middel?

Je kan gemakkelijk denken dat een klassiek musicus vooral heel goed is in het vertalen van wat staat geschreven naar klank. Dit is deels waar, maar zou een oversimplificatie zijn van wat een klassiek musicus doet. Er komen ontzettend veel andere factoren bij kijken die niet uit te drukken zijn in notenschrift. Wel is waar dat klassieke musici het meest leunen op notenschrift. Binnen de noemer ‘lichte muziek’ (alles van jazz tot rock) zie je al minder vaak bladmuziek op een podium. Toch wordt binnen deze werelden ook veel gebruik gemaakt van notenschrift. Het verschil is dat het uitvoeren uiteindelijk zonder bladmuziek gebeurt om dingen als beleving, samenspel en performance te bevorderen. De meeste muzikanten zullen notenschrift zien als een middel, met als doel om zo efficiënt mogelijk te kunnen samenwerken. Hoe compacter het omschrijven van een oefening kan, hoe meer energie er kan gaan naar andere zaken als samenspel. Als je noten lezen bekijkt vanuit dit oogpunt is dit dus niet het tegenovergestelde van vrij spelen. Het zijn juist twee elementen die elkaar helpen en versterken.
Het doel is niet van blad kunnen spelen. Het doel is iets zo efficiënt mogelijk meester te worden, zodat je zo snel mogelijk vrij en intuïtief kan spelen met nieuwe elementen.

Symbolen

Symbolen zijn overal om ons heen. Bedenk je eens een situatie vrij van symbolen. Je kan nog geen wandeling maken zonder deze tegen te komen. Het verkeer is een prachtig voorbeeld: haaientanden, rode of groene lichten, knipperlichten van auto’s, strepen op de weg, het zijn allemaal symbolen waarvan we ooit hebben geleerd wat deze betekenen. Door dit te weten kan je nu soepel en zonder teveel onduidelijkheid bewegen door iets wat in essentie enorm gevaarlijk kan zijn.

Symbolen in muziek

Muziektheorie is goed vergelijkbaar met verkeersregels. Je kan er voor kiezen ze volledig te negeren, maar zult al snel de chaos daarvan merken. Die chaos kan lekker zijn, maar heeft wel een beperking: op een gegeven moment loop je vast. Bepaalde regels aanhouden creëert ook vrijheid om creatief te zijn binnen die kaders. Bovendien geven de meeste muzikale kaders meteen een plezieriger geluid. Je kan het zien als een hack om je spel mooier te maken: zo zorgt bijvoorbeeld de simpele hack van alles in groepen van vier tellen te spelen ervoor dat alles dat je daarbinnen doet meteen fijner is om aan te horen. De luisteraar herkent iets bekends: het kader van de vierkwartsmaat (ook als zou niet iedereen deze benaming kennen).

Je zou alles dat met noten te maken heeft ook in letters kunnen uitschrijven – letters, ook een mooi voorbeeld van aangeleerde maar eenmaal aangeleerd enorm handige symbolen. Iets van blad spelen op eenzelfde manier als hoe we een tekst lezen zou onmogelijk zijn. De omschrijvingen zouden veel meer ruimte in beslag nemen, waardoor het te lang duurt om te lezen. In plaats van te omschrijven hoe lang een noot duurt en welke hoogte deze moet hebben kan je dat simpelweg uitleggen met één symbool.
Erg handig dus, en essentieel als je efficiënt te werk wil gaan. Zie het als een spiekbriefje. Ook daar wil je zo efficiënt mogelijk te werk gaan zodat je zo min mogelijk hoeft te kijken.

Handpan en noten lezen

Noten lezen bevat twee hoofdelementen: welke toonhoogte gespeeld moet worden, en hoe lang een noot moet duren. De eerste, toonhoogte, maakt notenschrift een stuk complexer. Je krijgt dan te maken met toonladders, mollen, kruizen en muzieksleutels. Gelukkig hoeft dit niet binnen het handpan leren spelen. De tonen op handpannen zijn zo samengesteld dat deze goed samen gaan, de rest kan intuïtief en op gehoor.

De tweede, de lengte van noten, is een onderdeel dat universeel is. Elk muziekinstrument heeft te maken met ritme. Gelukkig is dit gedeelte van notenschrift een stuk simpeler. Het is allemaal terug te brengen naar breuken, en dan niks extreem ingewikkelds daarvan. Binnen mijn handpan lessen heb je genoeg aan 1, 1/2 en 1.4. Het enige dat nog volgt is het leren van de symbolen die daarbij passen, en een beetje leeservaring ontwikkelen. Door deze kleine investering kan je enorme boekwerken besparen en wordt noten lezen al snel een handige tool om intuïtief spelen te helpen ontwikkelen

Gebruik het op de juiste manier

Ik merk soms dat mensen vrij vlot door mijn handpan cursussen heen gaan. Bij een vlot tempo bestaat het risico dat je nooit helemaal los komt van de oefening, en misschien zelfs nooit toekomt aan spelen zonder hulp van de video of het e-book. Je kan elke oefening eigen maken en omvormen tot je eigen creaties, volledig op jouw manier, intuïtief binnen de kaders van de oefening. Op deze manier helpen de noten je juist om te groeien in je spel, en kan je de noten steeds sneller los laten.

Niet alleen is loskomen van de noten eigenlijk de leukste stap en de stap richting intuïtief spelen, ook is het dé stap waardoor je de essentie van noten lezen gaat voelen. Je gebruikt de noten om je eigen muziek te maken. Ik kan dankzij beoefening nu gemakkelijk door enkel even kort te kijken naar notenschrift vervolgens wegkijken en dit uit m’n hoofd spelen en eigen maken. Het eerder genoemde spiekbriefje. Zo bestaat mijn eigen muzikale ontwikkeling nu voor nog geen 5% uit noten lezen, al het andere is de toepassing ervan.

Ik zou je, als je dit niet al doet, willen uitnodigen om elke geschreven oefening die je beheerst vervolgens om te buigen naar een tal varianten die jij verzint en uitwerkt. Op deze manier train je je intuïtieve vermogen en je creativiteit enorm: je gebruikt een geschreven kader om hier vervolgens jouw muziek mee te maken. Op deze manier bekeken zijn noten lezen en intuïtief spelen geen uitersten, maar juist buddies die elkaar alleen maar sterker maken.

Luistertip

Een mooi voorbeeld van een muzikant die veel gebruikt maakt van de meer technische en theoretische kant van muziek om hier prachtige handpan creaties mee te maken is Manu Delago. Manu Delago is bekend als drummer van Olafur Arnalds en Björk (allebei ook zeker tipwaardig!), en is daarnaast veel bezig met handpan en synthesizers. Zijn liefde voor handpan en synthese hoor je goed op het nummer Pointillism van de plaat Metromonk uit 2017. Je kunt het nummer hieronder luisteren. Als je het tof vindt raad ik je aan om de rest van de plaat ook te checken. De plaat is enorm divers: het gaat van minimalistische handpan georiënteerde muziek tot meer energieke nummers met drums en zang. Veel luisterplezier!